De foto van "de Velser Affaire"

De titel van dit "oorlogsboek" zou kunnen suggereren dat het gaat over een zaak van lokaal belang. Maar die schijn bedriegt; in de jaren na de oorlog hebben ook landelijke kranten vol gestaan over dit onderwerp. Zelfs in de zeventiger jaren speelde deze zaak weer op. Eén van de oorzaken van de vele polemieken rond deze affaire is de neiging om mensen in hokjes te willen plaatsen. In dit geval gaat het dan over de hokjes 'goed' en 'fout' tijdens de 2e wereldoorlog. Dit boek toont aan dat er nogal wat nuances zijn. Het gaat vaak over justitiële ambtenaren, die zich om een variëteit van redenen de eerste oorlogsjaren voegden naar wat de Duitse bezetter van hen eiste. Diezelfde mensen bleken in een later stadium deel uit te maken van de door de regering in Londen geïnstigeerde Binnenlandse Strijdkrachten terwijl ze na de oorlog ook nog op posities kwamen om anderen te be- en zelfs te veroordelen. Daar doorheen speelden veronderstelde complotten van al dan niet communistische verzetsmensen over geheime wapenopslagplaatsen. Die zouden bedoeld zijn om de Nederlandse samenleving na de oorlog om te vormen van een toch wat conservatief en confessioneel georganiseerd land in een socialistisch/ communistisch arbeidersparadijs. Tijdens de oorlog bestond al de nodige rivaliteit tussen diverse verzetsgroepen/organisaties die slechts met moeite tot samenwerking bereid gevonden werden. In de eerste jaren na de oorlog was dat al niet veel beter. Kort en goed, een intrigerend boek door historicus Bas von Benda-Beckmann die probeert om op basis van gedegen archiefonderzoek zoveel jaren na dato tot een beredeneerd oordeel over deze affaire te komen. Zeer interessant! Maar de inhoud van dit boek is niet het onderwerp van dit blog. Wat dan wel?

Ik werd eigenlijk getroffen door de omslagfoto die op mij een nogal desolate indruk maakte. Duidelijk een gehavend woongebied, maar waar precies? De ondertitel van het boek in aanmerking nemend, zal het wel een oorlogssituatie zijn. Het is niet ongebruikelijk dat een omslagfoto elders in een boek van enige toelichting wordt voorzien. Maar dat is hier achterwege gebleven. Dus vragen als wie de fotograaf is, wanneer en waar de foto is gemaakt en wat die auto daar doet, al die vragen blijven onbeantwoord. Dus daarom zelf maar op onderzoek gegaan.

De foto

Wat is er allemaal te zien op deze foto (die doorloopt op de rug en de achterkant van het boek)? Op de linker gevel zijn de woorden 'hotel restaurant' leesbaar en om de hoek (op de achtercover) ook het woord 'pension'. 

De hele foto met het woord 
'pension' zichtbaar

Er zijn kenmerkende details van gebouwen zoals de gemetselde letter W onder de dakrand van het gebouw rechts. Zeker aan de linkerkant van de straat, maar zo te zien ook rechts, lijkt de bebouwing onderbroken te zijn. En aan het eind van de straat is er iets van een toren zichtbaar. Er lijkt sneeuw op straat te liggen, een deel van de stoep links ziet er geveegd uit. En het kenteken van de auto is leesbaar: G-70647.

Om ergens te beginnen neem ik maar aan dat de foto enige binding heeft met de plaatsnaam in de titel van dit boek: Velsen. Daarom in oude adresboeken gezocht naar hotels in die plaats. Die zijn er maar voornamelijk in IJmuiden dat ook tot de gemeente Velsen blijkt te behoren. Daaronder hotel-pension Prins Bernhard aan het Willemsplein 1), hotel Nommer Eén in de Kanaalstraat en hotel-restaurant Augusta in de Oranjestraat. Vervolgens in beeldbanken gekeken of er ook afbeeldingen van deze hotels bestaan die herkenning kunnen bieden voor het hotel op het boekomslag. En ja hoor, bij de Historische Vereniging Velsen is het bingo. Daar vind ik onderstaande kaart.

Hotel Augusta in IJmuiden, begin 20e eeuw

Hoewel op deze kaart de tekst 'hotel-restaurant' nog ontbreekt zijn de decoraties boven de ramen en de gemetselde W op het gebouw aan de overkant duidelijk herkenbaar. En die herkenning is er nog steeds wanneer we het hedendaagse Google Streetview bekijken. In de geraadpleegde adresboeken staat dat het hotel gelegen is aan de Oranjestraat 28. 

Neptunusstraat...

...hoek Oranjestraat

Alle gebouwkenmerken zijn na meer dan 100 jaar nog steeds aanwezig. Zie b.v. de samenstelling van de halfronde raampartij boven het grote venster (Neptunusstraat). Ook het boorgat in de betonnen rand net boven straatniveau is op het achtercover zichtbaar. Dus geen twijfel dat hotel Augusta op de omslag van het boek is afgebeeld. Nu nog de foto zelf, waar kom die vandaan? Niet uit het Velsense archief maar regionale archieven hebben meestal ook wel een beeldbank. Zo ook het Noord-Hollands Archief (NHA) en daar trof ik onderstaande foto aan.

Het kruispunt Oranjestraat-Neptunusstraat (rechts: v/h Bloemstraat)

Voor het omslag heeft men de foto aan beide zijden wat "ingekort" waardoor het niet meer bestaande Café Spoorzicht uit beeld is verdwenen. Vaak zullen fotografen voor dit soort "verminkingen" geen toestemming geven. Maar op deze foto rusten geen auteursrechten omdat de fotograaf onbekend is 2). Het archief dateert de foto op 1945. Dat is heel goed mogelijk omdat de verderop gelegen zijstraten van de Oranjestraat, zoals de Prins Hendrik- en de Kanaalstraat, verdwenen zijn. Voor zover niet opgeofferd aan het creëren van schootsveld voor de Duitse kustverdediging (Atlantikwall) zijn de huizen in die straten verwoest als gevolg van twee geallieerde bombardementen op 26 maart en 24 augustus 1944. Met zoveel Duitse verdedigingswerken was 'Festung IJmuiden' een populair doel van de RAF.

De datering van de foto, 1945, is misschien nog wel iets te preciseren. Niet alleen op de voorgrond lijkt er nogal wat sneeuw te liggen, ook voor de gebouwen aan het eind van de Oranjestraat lijken grote hopen sneeuw aanwezig, zie de rode pijl in onderstaande uitsnede.

In de winter van 1945/46 is er nauwelijks sneeuw gevallen in Nederland, daar zijn tenminste geen rapporten over. Wel strenge vorst en serieuze sneeuwval in januari 1945 (hongerwinter). Op veel plaatsen heeft het langdurig gesneeuwd, er wordt gesproken van 14 dagen met wel 40 cm sneeuw. Als dat waar is voor IJmuiden, dan moet deze foto eind januari, begin februari 1945 gemaakt zijn. Er is nog een reden waarom deze foto begin 1945 genomen zou kunnen zijn. Maar daar kom ik nog op terug.

In de uitsnede is ook het kenteken van de auto goed leesbaar: G-70647. De G geeft aan dat de eigenaar in Noord-Holland woont. Als deze foto inderdaad begin 1945 is gemaakt, dan vraag je je onwillekeurig af wie er dan nog in een auto rond kan/mag rijden. Dat moet wel de een of andere notabele zijn. Gelukkig zijn in het NHA de 'registers van kentekenbewijzen van motorrijtuigen' bewaard gebleven.  

Kenteken G-70647 o.n.v. Jan Hendrik Emck
Dr. D. Bakkerlaan 74, Bloemendaal

De mensen

Wie is dan deze heer Emck die in oorlogstijd nog in een auto kon rondrijden? Zonder Duitse goedkeuring lijkt dat bijna niet mogelijk. Hij moet dan wel een zeer vitale functie hebben bekleed. En dat klopt.

Op 20 aug. 1920 wordt Ir. Jan Hendrick Emck ingeschreven in het bevolkingsregister van de gemeente Haarlemmermeer; zo ook zijn vrouw Alma Anna Bertha Hoffmann, Duitse van geboorte, en hun zoon. Vader staat als 'Directeur G.E.B.' 3) te boek. En die functie vervult hij in de Haarlemmermeer. In de pers wordt hij genoemd als de man die bepaalt waar transformatorhuisjes geplaatst moeten worden, die de bevolking enthousiast maakt voor het nemen van een huisaansluiting en die persoonlijk storingsklachten afhandelt (men belle telefoonnummer 59 in Hoofddorp). Wanneer hij op 27 febr. 1930 zijn auto koopt, woont hij in Bloemendaal; op enig moment daarna verhuist hij een paar kilometer noordwaarts, naar de Laurillardlaan 10 in Santpoort Zuid dat, zoals IJmuiden, ook tot de gemeente Velsen behoort. In Bloemendaal woont het gezin Emck in een fraaie twee-onder-één-kap woning. In Santpoort wordt het een vrijstaande woning.

Laurillardlaan 10, Santpoort-Zuid

Zeker de hele oorlogsperiode woont hij daar. Inmiddels is hij werkzaam bij het PEN, het Provinciaal Electriciteitsbedrijf Noord-Holland. Kennelijk maakt hij ook dienstreizen met een auto van de zaak. Op 10 maart 1941 rijdt hij in de Cornelis Krusemanstraat in Amsterdam een verkeerszuil omver, niet gezien. De politie constateert dat er geen drank in het spel is. De beschadigde auto heeft kenteken G-41956 en staat sinds 1 juni 1938 op naam van het PEN. Tot wanneer Emck de G-70647 in bezit heeft gehad, is niet bekend. In ieder geval lijkt de auto, wel tot aan het eind van de oorlog in het Velsense gebleven te zijn. [Zie update 22 juni 2025]

Terug naar de foto met de voor hotel Augusta geparkeerde auto. Mogelijk is de man die naar de auto toe loopt ir. Emck. Misschien heeft hij daar wel zijn 56e verjaardag gevierd want Jan Hendrik is op 28 januari 1889 (in Gorinchem) geboren. Dus dat zou zomaar kunnen. Maar het was natuurlijk wel in het hartje van de hongerwinter. Dus veel te eten of te drinken zal er in het hotel niet voorradig zijn geweest, tenzij het hotel op de één of andere manier een speciale positie had. En daar blijkt in een zeker opzicht wel sprake van geweest te zijn.

Zoals zoveel hotels had ook hotel Augusta zalen beschikbaar voor feesten en bijeenkomsten van verenigingen en bedrijven. Dat was, zeker in tijden dat het economisch allemaal wat minder ging, een mogelijkheid om wat extra omzet te genereren. In (lokale) kranten worden vaak aktiviteiten aangekondigd of wordt er verslag van gedaan. Zo ook in dit geval. De zoekterm 'hotel Augusta' onthult er vele maar de meest in het oog springende vergaderingen zijn die die georganiseerd werden door de N.S.B., veelal aangekondigd in 'Volk en Vaderland, weekblad der Nationaal-Socialistische Beweging in Nederland'. Met de wetenschap van nu (misschien ook wel van toen) zou je je kunnen afvragen of zo'n hoteleigenaar daar blij mee was. In dit geval is die vraag bevestigend te beantwoorden. Wanneer je de aanwezigheid van de N.S.B. als pluspuntje in je advertenties opvoert, dan is dat niet omdat je niks met die beweging op hebt.

Uit: Volk en Vaderland, 28-7-1934

Volgens schrijfster Conny Braam 4) werd in het hotel zelfs "de NSB opgericht". Ik neem aan dat zij de lokale kring (afdeling) bedoelt.

Was die eigenaar dan misschien N.S.B.-sympathisant? Dat is heel goed mogelijk maar zijn naam (M.J.H.H.) komt niet voor in het CABR 5). Maar een andere naam wel!

Bij zoeken naar informatie over Hotel Augusta vond ik niet alleen de naam van de huidige eigenaar maar ook die van de vorige. Zijn initialen zijn D.G. Begin 1927 heeft hij het hotel van de hand gedaan en is daarna een slijterij/wijnhandel begonnen in de Kanaalstraat in IJmuiden. Daarnaast maakte hij carrière in de N.S.B. In zijn functie van kringleider IJmuiden woonde hij ook propagandavergaderingen elders bij, in dit geval in 1935 als kringleider op Texel.

Uit: Texelsche Courant, 9-2-1935

Maar ook in IJmuiden was hij in 1934 al aktief, toen nog als groepsleider.

Uit: Volk en Vaderland, 7-4-1934

Het hotel speelde dus wel een rol in de lokale N.S.B., zeker voor de oorlog. Tijdens de oorlog zijn daar geen N.S.B.-bijeenkomsten meer, althans ze staan niet meer aangekondigd in de krant.

Terug naar ir. Jan Hendrik Emck. Heeft hij misschien een rol gespeeld in de IJmuidense N.S.B.? Dat lijkt niet het geval te zijn maar er zijn wel familieleden die na de oorlog onderwerp van onderzoek zijn geweest. Op de eerste plaats is dat zijn uit Duitsland afkomstige vrouw. De PRA 6) in Velsen heeft zich met haar bemoeid. Ook hun zoon heeft de justitiële authoriteiten bezig gehouden en wel de PRA's in Groningen en Velsen én de Procureur Fiscaal te Amsterdam 7). Jan Hendrik had nog een oudere broer die, samen met zijn vrouw is onderzocht door de PRA en de Proc. Fiscaal beide te Amsterdam. De vrouw prijkt ook op een door de PRA opgestelde ledenlijst van de Amsterdamse NSB. 

Overigens is ir. Emck kort na de oorlog op 5-11-1945 overleden. Dus als hij de chauffeur van de auto op de omslagfoto is geweest, en daarop misschien zelf is afgebeeld, dan is de foto vrijwel zeker tijdens de winter van 1944/45 gemaakt. Dit omdat de weinige sneeuw die in de winter van 1945/46 gevallen is, niet voor november 1945 op straat zal zijn beland, al helemaal niet in kustplaats IJmuiden.

De vraag

Samenvattend zou je kunnen zeggen dat de omslagfoto exemplarisch is voor het boek. Zowel rond het hotel als de veronderstelde eigenaar van de auto hangt een zekere N.S.B.-geur. Maar om er nou het labeltje 'goed' of 'fout' op te plakken, dat gaat wat ver. Niettemin vraag ik me af of de schrijver van het boek zich bewust is geweest van de zaken die rondom deze foto gespeeld hebben.

Update 13 juni 2025

Omdat ik ook nog nieuwsgierig ben naar het merk van de auto waarin ir. Emck reed, heb ik die vraag gesteld bij Conam, de Contactgroep Auto en Motorrijwiel Historie. Hun webmaster, Rutger Booy, was zo vriendelijk mijn vraag op hun site te plaatsen. Dus wie een idee heeft...

Update 22 juni 2025

Hierboven schreef ik: "Tot wanneer Emck de G-70647 in bezit heeft gehad, is niet bekend. In ieder geval lijkt de auto, wel tot aan het eind van de oorlog in het Velsense gebleven te zijn."

Deze uitspraak berust op de veronderstelling dat het kenteken bij de auto hoort. Maar dat was in die tijd nog niet zo, het kenteken hoorde bij de eigenaar van de auto. Dus wanneer hij een nieuwe auto zou hebben aangeschaft, dan wordt daarop het "oude" kenteken aangebracht. M.a.w. het is niet duidelijk of ir. Emck deze auto gelijk met het kenteken in 1930 heeft aangeschaft. Wel duidelijk is dat de auto op de foto aan Emck toebehoorde. En daarmee wordt ook mijn vermoeden dat Emck op de foto naar de auto toeloopt, iets waarschijnlijker. Met dank aan Rutger Booy!

Update 26 juni 2025

De auto van ir. Emck is nu door een Conam-kenner geïdentificeerd, het is een Ford model 40 bouwjaar 1934. Hieronder een (duidelijker) afbeelding van deze Ford. Wederom met dank aan Rutger en de mensen van Conam!

Ford model 40, 1934
Bron: https://www.prewarcar.nl/552299-1934-ford-v8-model-40

Noten 

1) Kort voor de oorlog heette het hotel nog 'Prins Bernhard' maar dat was kennelijk niet naar de zin van de bezetter. Daarom werd het hotel al snel getooid met de naam van de eigenaar. En werd de logiesprijs verhoogd ;-)

Overigens merkwaardig dat een naam als de Oranjestraat wel de hele oorlog mocht blijven bestaan.

2) Beeldbank Noord-Hollands Archief, 1098 - Beeldcollectie gemeente Velsen, inv.nr. 6687 

3) Gemeentelijk Electrisch Bedrijf

4) Prov. Zeeuwse Courant 8-11-2002

5) Het Nationaal Archief heeft een lijst met namen gepubliceerd van mensen waarvan in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging een dossier bestaat. Let wel: het bestaan van zo'n dossier zegt niets over verwijtbaar gedrag van betrokkene.

6) Politieke Recherche Afdeling, de opvolger van de POD, de Politieke Opsporingsdienst.

7) De Procureur Fiscaal te Amsterdam was mr. N.J.G. Sikkel, één van de hoofdpersonen in dit boek.

Politieke Opsporingsdienst

To read this text in English please scroll down.
De naam Politieke Opsporingsdienst, ook wel bekend als de POD, doet mij denken aan zeer repressieve overheidsinstanties in de Soviet-Unie die, ten tijde van Stalin, jacht maakten op mensen met politiek onwelgevallige ideeën. Maar de Soviets hadden niet het exclusive recht op dit soort activiteiten. De Nederlandse regering in ballingschap heeft in februari 1945 een soortgelijke dienst opgezet. Het doel was om elementen, die tijdens de oorlog met de Duitsers hadden geheuld, op te pakken. Te denken valt aan NSB-ers, Nederlandse SS-ers, verraders en oostfrontvrijwilligers. De dienst, bestaande uit 80 locale POD's, heeft een goed  jaar bestaan: op 1 maart 1946 ging hij op in de Politieke Recherche Afdeling (PRA).
In de meeste gevallen werden de ruim 100.000 (!) arrestanten berecht door de Bijzondere Gerechtshoven en Tribunalen. 

Het opsporingsregister, waarvan hierboven het omslag, kreeg ik op een merkwaardige wijze in mijn bezit. Ik vond het zo'n 20 jaar geleden op een rommelmarkt in Amstelveen, het stond zomaar in een krat met oude boeken. Ik wist van het bestaan van de POD maar mijn aandacht werd nog meer getrokken door het woordje Geheim. Toen ik het boekje doorbladerde, bleek al snel waarom het geschrift die kwalificatie had meegekregen: het staat van voor tot achter vol met de namen van arrestanten en mensen die gesignaleerd stonden. En niet alleen namen maar ook adressen, geboortedata en soms een beroep. In totaal bijna 300 bladzijden met meer dan 13.000 arrestanten! En dan ook nog ruim 1.700 gesignaleerden. Bij elkaar 15% van het totaal aantal in Nederland gearresteerden. Een interessant boekje dus, helemaal vol met ook nu nog gevoelige informatie! Ik herinner me dat ik het voor één gulden gekocht heb.

Overzichtskaart POD-afdelingen
Survey of the 80 POD departments

De in mijn register genoemde personen zijn voornamelijk afkomstig uit de dubbel gearceerde delen van het land: de provincie Noord Holland en delen van Zuid Holland, Utrecht, Gelderland, Overijssel, Drenthe en Groningen.

Uit beide voorwoorden wordt duidelijk dat het opstellen van dit register een initiatief was van de POD Zaanstreek. Het register had o.m. als doel aan andere POD's duidelijk te maken wie er al gearresteerd was. Dan hoefde men elders niet meer naar zo'n persoon op zoek. Een loffelijk streven (?) dat zelfs door de Inspecteur van de Opsporingsdienst niet dwingend wordt voorgeschreven aan de overige POD's. Veel meer dan toejuichen doet hij het niet. Of dat toejuichen ooit in een echt landelijk register heeft geresulteerd, is mij niet bekend.

Voorwoord door het Hoofd POD Zaanstreek R.R. Pel
Introduction by POD director R.R. Pel

Voorwoord door Inspecteur Ir. D. Noordhof*
Introduction by the Bureau Inspector Ir. D. Noordhof

Hoewel ik een zelfverklaard liefhebber van lijstjes en het maken daarvan ben, denk ik niet dat de tijd al rijp is om hier delen van dit register te publiceren. Maar elke keer als er in de pers sprake is van een Nederlandse oorlogsmisdadiger, kan ik toch niet nalaten even in het register te kijken. En soms kom ik zo'n naam dan tegen zoals die van de op 24-5-2012 op 90-jarige leeftijd (!) in Duitsland (!) overleden SS-er Klaas Carel Faber, die voor de oorlog het beroep van winkelbediende uitoefende. 

The Bureau of Political Investigation
The name of this unit sounds very much like a Soviet government body during the days of the cold war. The names of Stalin and Berin come to mind. However, political investigations have not always been the prerogative of communist nations. Just before the end of the second world war a similar unit was founded here in The Netherlands. Its purpose was to arrest and bring to court all those who had collaborated with the Germans during the war. All in all this Bureau and its successor investigated some 100,000 Dutch nationals (!).
In September 1945 the Zaandam branch of the Bureau issued a register showing the names, addresses and birth dates of all people arrested up to that date. The cover is shown above. The register itself contains the data of close to 15,000 people.

When I visited a jumble sale in the early nineties I ran across this issue. In a crate full of books I saw a register marked 'Secret' ('Geheim' in Dutch). When leafing through it, it quickly dawned on me what it was. And I was also aware of the sensitivity of this material. Even almost 70 years after the war publishing these names would not go by unnoticed. Therefore and despite the fact that most persons mentioned are no longer among us, I'll refrain from publishing the details. But whenever the name of a Dutch collaborator or war criminal pops up in the press here, I can't resist the urge to see whether he is mentioned in this register.  All in all I think I've been lucky to have been able to buy this register. I remember the price was one Dutch guilder, at the time some 30 US cents...

*Ik heb niet kunnen vaststellen of dit dezelfde Ir. D. Noordhof is die later directeur bij Philips is geworden.