Mensen die hun klassieken kennen, vermoeden waarschijnlijk een tikfout in de titel van dit blog. Deze opening geeft al aan dat het dat niet is. Integendeel, het is zeer bewust zo opgeschreven. Het is een woordspeling ontstaan toen ik zat te "bladeren" op de onvolprezen (oude) krantensite van de Koninklijke Biliotheek, Delpher. Min of meer bij toeval las ik een paar keer een artikeltje over moord met behulp van arsenicum. De associaties die ik heb bij het woord 'arsenicum', hebben te maken met de in de titel van dit blog geparafraseerde film/toneelstuk en met mijn idee dat dit gif iets is dat veelal door vrouwen wordt gebruikt om een slachtoffer uit te schakelen. Zo kwam ik op het idee om eens na te gaan hoeveel arsenicummisdaden in Nederlandse kranten terecht zijn gekomen. Die kranten moeten dan natuurlijk wel in de Delphercollectie zijn opgenomen. Het resultaat van dit onderzoekje vindt u hierna. Het zijn er in ieder geval meer dan ik dacht.
Maar eerst, waar werd arsenicum voornamelijk voor gebruikt? Arsenicum stond ook wel bekend als rattenkruit. In vroeger dagen, toen de hygiënische omstandigheden nog niet zo geweldig waren, was dit een huis-, tuin- en keukenmiddel om ratten en muizen uit te roeien wanneer het er wat veel werden. Het was in diverse samenstellingen voor dat doel verkrijgbaar bij apothekers en drogisten. Ook werd het, vermengd met kalk, gebruikt om muren te witten om 'wandgedierte' te verdrijven. Het stond bekend onder de soortnaam 'operment'. Arsenicum was dus voor iedereen moeiteloos verkrijgbaar, misschien wel een reden voor de "populariteit" van dit gif.
Van 1843 tot 1958, zo'n 115 jaar dus, heb ik 63 voorvallen gevonden waarin geprobeerd is om met arsenicum een eind aan iemands (vaak ook aan meer 'iemanden') leven te maken. Meestal was dat met succes en soms bleef het bij een poging. In de eerste periode t/m 1899 - 57 jaar - levert Delpher 30 al dan niet geslaagde pogingen op. Van 1900 t/m 1958 - 59 jaar - ben ik er 33 tegengekomen. De populariteit van arsenicum voor dit doel blijkt dus in de loop van de tijd redelijk stabiel te blijven.
Maar is mijn veronderstelling juist dat arsenicum meer een 'vrouwenmiddel' is dan dat mannen er gebruik van maken? Het antwoord is 'ja'. In totaal zijn er 70 daders. Daarvan 38 (54%) vrouwen en 30 (43%) mannen. Van 2 wordt uit de publicaties niet duidelijk wat het geslacht van de dader is. Er zijn meer daders dan delicten doordat er soms medeplichtigen in het spel zijn. Wel meer vrouwen dus die naar het arsenicum grijpen, maar significant meer ..., mwah.
 |
| Maria Catharina Swanenburg "Goeie Mie" Leiden 1839 - Gorkum 1915 |
Begin mei 1885 werd Maria tot levenslange tuchthuisstraf veroordeeld voor drie bewezen vergiftigingen/moorden en overgebracht naar de strafgevangenis, eerst in 's Hertogenbosch, later in Gorkum. Minder dan een jaar later, op 29-1-1886, laat haar man, Johannes van der Linden, zich van haar scheiden. Maria overlijdt op 11-4-1915, nog steeds woonachtig in de Gorkumse strafinrichting. Ze heeft dan bijna 30 jaar opgesloten gezeten. Levenslang was toen nog echt levenslang! Merkwaardig genoeg wordt haar overlijden al jaren voor haar verscheiden gemeld.
De rectificatie heb ik niet gevonden.
Maar ook deze voetval heeft niet mogen baten en op 25 oktober werd Johannes Cornelis van Stenis, ondanks het slechte weer onder grote belangstelling, op de Grootemarkt in Den Haag opgehangen. Zijn overlijden werd in Den Haag op dezelfde dag door twee politiemannen, de heren Verboom en Pauli, aangegeven bij 'den Burgerlijken Stand'.
Hoewel zijn vrouw en kind in Utrecht woonden, was de schande van deze doodstraf kennelijk zodanig dat zij haar kind de bezoedelde naam van zijn vader wilde besparen. Daarom heeft zij verzocht zijn geslachtsnaam te mogen veranderen in die van haar. Een jaar na het overlijden van vader, staat de wijziging in de Staats-Courant.
Onder de gifmoordplegers was er nog eentje die de kranten vele malen gehaald heeft. Veel mensen (van mijn leeftijd) zullen zich de 'Berkelse arts O.' nog herinneren. Zijn volledige naam was Johannes Franciscus Alphonsus Maria Opdam. Hij was huisarts in Berkel en Rodenrijs en had daar zijn vrouw Arnolda Catharina van Eijl een fatale vergiftiging toegediend; zij stierf op 24-9-1952. Dokter O. kreeg daarvoor op 8-6-1954 levenslang.
Noemenswaard is nog dat tijdens de eerste strafzaak tegen O. zijn advocaat, mr. M.H. Huijgens, werd gearresteerd en 27 dagen opgesloten. Dat had te maken met briefjes van een getuige, die door mr. Huijgens aan O. zouden zijn gegeven. Zo bezien is de recente arrestatie van mr. Inez Weski, ook beschuldigd van het doorgeven van informatie, niets nieuws.
Hoewel, dit jaar (2023) is het nog gespeeld in Zoetermeer door de zusjes Brouwer!
 |
| De Volksstem, 4-7-1894 |
Een categorie slachtoffers die ook opvalt, zijn de echtgenoten en overige familieleden. In 36 gevallen was vergiftiging gericht op de huwelijkspartner, in 31 gevallen op andere familieleden. Problemen in de relationele sfeer, inclusief overspel, waren vaak aanleiding. Maar ook geld/erfenissen speelden een rol.
In 1870 werd in Nederland de doodstraf in het strafrecht afgeschaft. Voor die tijd heb ik negen vergiftigingsgevallen gevonden. Op één na werd in alle gevallen de doodstraf geëist. De vonnissen waren iets genuanceerder. "Slechts" vijf maal werd die straf ook opgelegd. In drie gevallen daarvan werd door de Koning gratie verleend en werd de straf omgezet in 10 of 20 jaar tuchthuis. In één geval was er naast de gevangenisstraf ook nog 'te pronkstelling'. Dat hield in dat je met de galgstrop om de nek een half uur op een schavot letterlijk te kijk werd gezet. Op 2 december 1847 kon het toegestroomde publiek zich uitleven door ene Hendrikje Meilofs Doelen luidkeels uit te schelden, in dit geval in Assen. De Officier van Justitie voegde daar nog zijn zienswijze aan toe: "Gezegend is het land waar aldus het misdrijf gestraft en het recht gehandhaafd wordt". Tja, het waren andere tijden.
Het enig aangetroffen uitgevoerde doodvonnis, was dat van J.C. van Stenis die in Den Haag zijn oom een vergiftigd pasteitje had voorgeschoteld. Het betrof hier een geldkwestie, oom was niet bereid Van Stenis aanzienlijke sommen geld te lenen. Nadat het Hof hem had veroordeeld tot de strop, heeft zijn vrouw nog geprobeerd Koning Willem II te benaderen om hem om gratie te vragen. Dat ging op een manier die wij niet meer kennen, zie hierna.
 |
| Utrechtsche Provinciale en Stads Courant, 9-10-1843 |
 |
| Overlijdensakte J.C. van Stenis, Den Haag 25-10-1843 |
 |
| Overijsselsche Courant, 15-10-1844 |
Dat was niet zijn laatste optreden in de nationale pers.
In februari 1958 verschenen er berichten in de kranten over de dood van Arie Lodder op de 4e van die maand. Die zat ook wegens vergiftiging van zijn vrouw in de Leeuwardense strafgevangenis. Maar was het zelfmoord of had dokter O. er iets mee te maken? Na een zeer langdurig onderzoek en een rechtsgang t/m de Hoge Raad, kwam op 18-6-1963, ruim 5 jaar later, vast te staan dat O. voor de tweede keer iemand had vergiftigd. Hij kreeg wederom levenslang en werd daardoor een unicum in de Nederlandse strafrechtgeschiedenis. Het hoger beroep mocht niet baten.
 |
| Algemeen Handelsblad, 30-3-1961 |
Iemand willen vergiftigen is één ding, het toedienen is weer wat anders. Dat moet natuurlijk zo gebeuren dat het doelwit het niet onmiddellijk in de gaten heeft. Arsenicum komt het meest voor in een witte poedervorm. Het heeft wel wat van suiker of meel. En het is oplosbaar in een warme vloeistof.
In de aangetroffen 63 gevallen was het gebruik van brood(beleg) en koffie het meest populair, elk 7x. Daarna pap (6x) en soep (4x). In 23 gevallen werd niets vermeld.
Tegenwoordig komt het nog maar een enkele maal voor dat verdachten en veroordeelden met naam en toenaam in de krant komen. De standaard, nu gehanteerd door praktisch de hele pers, is dat alleen initialen en leeftijd genoemd worden. In vroeger dagen was dat anders, iedereen die lezen kon, wist precies over wie het ging. Pas in de 20e eeuw begon dat wat te veranderen.
Ook werden verdachten wel beschreven op een manier die we vandaag als tenminste 'bedenkelijk' zouden kwalificeren. Wat te denken van de volgende citaten:
- dat zij, wat haar verstand aanging, minder was dan iemand anders van haar leeftijd en haar stand (sic) (1864)
- op pleiter maakt den beklaagde den indruk dat zij niet is een normaal mensch (1906)
- een klein, niet zeer schrander uitziende man en een flinke, grof gebouwde vrouw (1913)
- heel Bergen kent haar reeds jaren als een zeer domme vrouw (1932)
Het zal wel toeval zijn maar vrouwen waren vaker onderwerp van dit soort beschrijvingen dan mannen.
Met de kennis van vandaag is het haast humoristisch om te lezen dat de verdachte Lubberta Reurink uit Oosterwolde de vergiftiging niet aangerekend mocht worden, dit ondanks haar zwangerschap! "Wel is het waar dat dikwijls zwangerschap de neiging tot brandstichting of diefstal verwekt, doch tot eene neiging tot dooden, die door zwangerschap zou zijn teweeggebracht, bestaat in de annalen der criminalistiek slechts één voorbeeld." We schrijven 1884.
In de 19e eeuw kwam het zeer regelmatig voor dat lijken moesten worden opgegraven om te kunnen onderzoeken of van vergiftiging sprake was geweest. Bij zo'n geval in 1876 werd tijdens de zitting de opmerking gemaakt dat 'dit voor lijkverbranders een netelig geval is'. De achtergrond van die opmerking is waarschijnlijk een discussie die is ontstaan n.a.v. de oprichting van de 'Vereniging tot invoering der lijkverbranding in Nederland'. Dat gebeurde in 1874 door een aantal 'heren van stand' in de Haagse sociëteit 'De Witte'. Bij Justitie zal men van mening zijn geweest dat aan verbrande lijken weinig meer te onderzoeken valt. En waar was dat nou weer goed voor, dat verbranden. Allemaal nieuwlichterij! Zo zal die discussie toen wel gegaan zijn.
Tot slot een lijst met namen (voor zover beschikbaar dan wel te vinden) van de gevonden vergiftigingsgevallen, zowel de geslaagde als die waar het bij een poging is gebleven. De datum is de pleegdatum. Een daaraan toegevoegde v betekent dat het delict voor die datum is gepleegd, een n daarna. De genoemde plaatsnaam is de plaats delict. Per geval worden zowel de daders als de slachtoffers, gescheiden door een /, genoemd. Achter de naam van de slachtoffers staat een [e] voor echtgeno(o)t(e), [f] voor overige familie of [3] voor derden. Daarachter de opgelegde straf: [ll] levenslang, [v] vrijspraak, [ds] doodstraf, [xj] aantal jaar opsluiting, [*] gratie, alles voor zover bekend. Ook komt voor [tps] te pronkstelling, [tbr] ter beschikking van de regering gesteld en [verm] vermoedelijk.
Rond de genoemde datum en met behulp van de namen, is in Delpher veel meer informatie te vinden.
18430621v, Den Haag, van Stenis/Mouthaan [f] [ds]
18470129v, Wijk, Meilofs Doelen/Mulder [e] [v],
/Donker+dochter [3] [ds] [*-->20j+tps]
18590224v, Den Haag, Gunkel/Esbra [3][ds]
18600112, Koog a/d Zaan, Loopwijk/Stephan [f] [ds] [*-->10j]
18631013, Ruinerwold, H. Kolk/Dalsem [e][ds] [*-->20j]
M. Kolk/Dalsem [f] [v]
18670508v, Oostburg, Risseeuw/grootmoeder [f] [10j]
18740306, Schermerhorn, A. Akkerman/D.&J. Akkerman [f] [v]
18740506, Zevenaar, Thuis/Lankermann [e] [ll]
18770217, Waddinxveen, de Vos/Figee [e] [ll]
18771110, Amsterdam, van Dieren/de Geer Boers [e] in vrijheid gesteld
18821103v, Zevenaar, Vermeer/Smeenk [f] [20j]
18830110, Oosterwolde, Reurink/v.d. Streep [e] [15j]
18831222v, Leiden, Swanenburg/Aben [3] [ll]
/de Hees [f] [ll]
/Frankhuisen [3] [ll]
18880412, Meppel, Roo/Roo [f] [20j]
Deze nuchtere Drent, Geert Roo, sprak bij het verlaten van de zaal en na het aanhoren van het vonnis van 20 jaar gevangenisstraf, de memorabele woorden:
 |
| Winschoter Courant, 6-7-1888 |
18900116, Waalwijk, Senderman/Schelte [e] [v]
18900720v, Amsterdam, Kuijpers/Smissaert [3] in vrijheid gesteld
18901014, Roden, Gaaikema/Hellinga [f] [ll]
Om financiële redenen zag de alleenstaande moeder van Grietje Johanna Hellinga het huwelijk van haar binnenkort meerderjarige dochter niet zo zitten. Dat blijkt niet uit de rouwadvertentie die zij laat plaatsen. Maar binnen een week ontstonden al de eerste twijfels en wordt dit een wat morbide annonce.
 |
| Provinciale Drentsche en Asser Courant, 16-10-1890 |
18930416v, Suawoude, Timstra/v.d. Meulen [e] [2j]
18971225, Sassenheim, M.J. v. Kampen/de Winter [e] [ll]
18980120, /van Diest [f] [ll]
18980301v, /G.M. v. Kampen [f]
/Augustinus [3]
18981021v, Rotterdam, van Viegen/J.P. Sörensen [e] [ll]
/C. Sörensen [f] [ll]
19011005, De Werken, Roza/Koek [e] [15j]
19040613, Haarlemmermeer, Speelmans/Datema [e] [12j]
19041223, Amsterdam, v.d. Kaaij/Hoekstra [3] [8j]
19060816, Graauwedijk, v.d.Veen/Huisman [3] [15j]
/Alkema [3] [15j]
Over de dienstbode Jantje van der Veen (*Ten Boer, 20-3-1887) is zelfs een podcast gemaakt, zie hieronder. |
| Jantje v.d. Veen, de dienstbode en de dood Grauwendijk, 16 aug. 1906 Luister naar de podcast van Jolanda & Annemijn Smid |
19100930, Hoorn, Beek/Musman [3] [ll]
19110201n, Nieuwe Meer, van Exter/van Raam [e] [v]
19110308, Haarlemmermeer, de Haan/Hogenhout [e] [v]
19120619, Renkum, J.M. Teunissen/H.W. Teunissen [f] [5j]
19130504, Oude Wetering, F.C.J. Breed/E. Breed [f] [18j]
19130626, Oude Wetering, Enthoven/Pieneman [e] [18j]
19200110, Anna Paulowna, Berkhout/Meyne [e] [10j]
19240118, Amersfoort, Verhaaff/van Leeuwen [e] [10j]
19410710, Zuidwending, Hellinga/Engelkes [3] dader pleegt zelfmoord
19411009, Tilburg, van Hees/Jansen [e] [18j]
19430508v, Zwanenburg, van Rijn/de Haan [e] [8j]+[tbr]
19421007, Amstelveen, Suiker/Eijpe [e] [15j]
19431218v, Rotterdam, Tanis/Hutteman [3] [1j]+[tbr]
/Bos [3] [1j]+[tbr]
19460503, Warffum, van Bergen/v.d. Veen [e] [15j]
19500924, Hoensbroek, Stollenwerk/Ruijters [e] [15j] [verm]
/J.H.M. [f] [15j]
19520221, Zeist, van Egdom/van Londen [e] [9j]
v.d. Kaaij [3] [4j]/
19520413, Oud-Beijerland, Lodder/Waardenburg [e] [18j]
19520708, Bilthoven, W.K. Franken/J.F. Franken [f] [12j]+[tbr]
19520924, Berkel & Rodenrijs, Opdam/van Eijl [e] [ll]
19530808v, Bolsward, van der Wal/de Boer [e] [12j] [verm]
19580204, Leeuwarden, Opdam/Lodder [3] [ll] [*1975]
 |
| Gereformeerd Gezinsblad, 1-4-1961 |
Zoals aangegeven in de eerste alinea, is dit blog geïnspireerd door het toneelstuk van Joseph Kesselring uit 1939 en de latere film met Cary Grant uit 1944.
 |
| Arsenic and Old Lace. (2023, January 23). In Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Arsenic_and_Old_Lace_(play) |
Ook in Nederland is het veel gespeeld maar langzamerhand behoort het tot een gedateerd repertoir.
 |
| Advertentie in De Waarheid, 23-5-1946 |
