Politieke Opsporingsdienst

To read this text in English please scroll down.
De naam Politieke Opsporingsdienst, ook wel bekend als de POD, doet mij denken aan zeer repressieve overheidsinstanties in de Soviet-Unie die, ten tijde van Stalin, jacht maakten op mensen met politiek onwelgevallige ideeën. Maar de Soviets hadden niet het exclusive recht op dit soort activiteiten. De Nederlandse regering in ballingschap heeft in februari 1945 een soortgelijke dienst opgezet. Het doel was om elementen, die tijdens de oorlog met de Duitsers hadden geheuld, op te pakken. Te denken valt aan NSB-ers, Nederlandse SS-ers, verraders en oostfrontvrijwilligers. De dienst, bestaande uit 80 locale POD's, heeft een goed  jaar bestaan: op 1 maart 1946 ging hij op in de Politieke Recherche Afdeling (PRA).
In de meeste gevallen werden de ruim 100.000 (!) arrestanten berecht door de Bijzondere Gerechtshoven en Tribunalen. 

Het opsporingsregister, waarvan hierboven het omslag, kreeg ik op een merkwaardige wijze in mijn bezit. Ik vond het zo'n 20 jaar geleden op een rommelmarkt in Amstelveen, het stond zomaar in een krat met oude boeken. Ik wist van het bestaan van de POD maar mijn aandacht werd nog meer getrokken door het woordje Geheim. Toen ik het boekje doorbladerde, bleek al snel waarom het geschrift die kwalificatie had meegekregen: het staat van voor tot achter vol met de namen van arrestanten en mensen die gesignaleerd stonden. En niet alleen namen maar ook adressen, geboortedata en soms een beroep. In totaal bijna 300 bladzijden met meer dan 13.000 arrestanten! En dan ook nog ruim 1.700 gesignaleerden. Bij elkaar 15% van het totaal aantal in Nederland gearresteerden. Een interessant boekje dus, helemaal vol met ook nu nog gevoelige informatie! Ik herinner me dat ik het voor één gulden gekocht heb.

Overzichtskaart POD-afdelingen
Survey of the 80 POD departments

De in mijn register genoemde personen zijn voornamelijk afkomstig uit de dubbel gearceerde delen van het land: de provincie Noord Holland en delen van Zuid Holland, Utrecht, Gelderland, Overijssel, Drenthe en Groningen.

Uit beide voorwoorden wordt duidelijk dat het opstellen van dit register een initiatief was van de POD Zaanstreek. Het register had o.m. als doel aan andere POD's duidelijk te maken wie er al gearresteerd was. Dan hoefde men elders niet meer naar zo'n persoon op zoek. Een loffelijk streven (?) dat zelfs door de Inspecteur van de Opsporingsdienst niet dwingend wordt voorgeschreven aan de overige POD's. Veel meer dan toejuichen doet hij het niet. Of dat toejuichen ooit in een echt landelijk register heeft geresulteerd, is mij niet bekend.

Voorwoord door het Hoofd POD Zaanstreek R.R. Pel
Introduction by POD director R.R. Pel

Voorwoord door Inspecteur Ir. D. Noordhof*
Introduction by the Bureau Inspector Ir. D. Noordhof

Hoewel ik een zelfverklaard liefhebber van lijstjes en het maken daarvan ben, denk ik niet dat de tijd al rijp is om hier delen van dit register te publiceren. Maar elke keer als er in de pers sprake is van een Nederlandse oorlogsmisdadiger, kan ik toch niet nalaten even in het register te kijken. En soms kom ik zo'n naam dan tegen zoals die van de op 24-5-2012 op 90-jarige leeftijd (!) in Duitsland (!) overleden SS-er Klaas Carel Faber, die voor de oorlog het beroep van winkelbediende uitoefende. 

The Bureau of Political Investigation
The name of this unit sounds very much like a Soviet government body during the days of the cold war. The names of Stalin and Berin come to mind. However, political investigations have not always been the prerogative of communist nations. Just before the end of the second world war a similar unit was founded here in The Netherlands. Its purpose was to arrest and bring to court all those who had collaborated with the Germans during the war. All in all this Bureau and its successor investigated some 100,000 Dutch nationals (!).
In September 1945 the Zaandam branch of the Bureau issued a register showing the names, addresses and birth dates of all people arrested up to that date. The cover is shown above. The register itself contains the data of close to 15,000 people.

When I visited a jumble sale in the early nineties I ran across this issue. In a crate full of books I saw a register marked 'Secret' ('Geheim' in Dutch). When leafing through it, it quickly dawned on me what it was. And I was also aware of the sensitivity of this material. Even almost 70 years after the war publishing these names would not go by unnoticed. Therefore and despite the fact that most persons mentioned are no longer among us, I'll refrain from publishing the details. But whenever the name of a Dutch collaborator or war criminal pops up in the press here, I can't resist the urge to see whether he is mentioned in this register.  All in all I think I've been lucky to have been able to buy this register. I remember the price was one Dutch guilder, at the time some 30 US cents...

*Ik heb niet kunnen vaststellen of dit dezelfde Ir. D. Noordhof is die later directeur bij Philips is geworden.

If space is scarce...

You'll find the text in English after the Dutch text.
De hier afgebeelde kaart kreeg ik ooit, samen met andere poststukken uit het voormalige Nederlands Indië, van mijn Poeldijkse schoonzusje. De reden om 'm te laten zien is niet omdat het een familiestuk is (want dat is het niet, althans niet van mijn familie) of omdat het een al wat ouder poststuk zou zijn (het poststempel is van 5-12-1895). De reden is de manier waarop de achterkant van de kaart beschreven is. Dat is gedaan op een wijze die doet vermoeden dat de schrijfster moeite heeft haar hele boodschap op de beperkte ruimte weer te geven. Je zou denken dat je de regelafstand wat kleiner zou kunnen houden maar dit is natuurlijk ook een manier.

De kaart is geschreven op 4 december 1895 en gericht aan Herman Lans die in of bij Soerabaja op Oost Java woonde. De afzendster heet Bertha. De tekst is verder niet zo relevant. Vermeldenswaard is nog wel een subtiele, kritische opmerking die Bertha maakt over een boek dat ze kennelijk (voor haar verjaardag?) van Herman ontvangen heeft. Ze schrijft: "Hartelijk dank ik je voor je felicitatie en het boek; het was niet gefrankeerd maar dat doet er niet toe...". Nou, ...
Hoe dan ook, de kaart is goed leesbaar en daar gaat het maar om.

Update 20 nov. 2013: Van een schoonzusje (Karin) van één van mijn schoonzusjes (bent u daar nog?) hoorde ik dat de geadresseerde H. Lans, haar grootvader Herman Willem Lans is. Hij is geboren in Banda Neira (NOI) op 30 dec. 1879 en overleden in Batavia (NOI) op 14 jun. 1944 . Afzendster Bertha was zijn oudere zus Bertha Elisabeth Lans, geboren in Banda Neira op 20 nov. 1878, vandaag precies 135 jaar geleden! Zij overleed in Lawang op 21 jun. 1960.
Er is een site met veel meer gegevens over deze familie en die vindt u hier.

English text
Some time ago my sister in law presented me with some letters and postcards from the former Dutch East Indies. One of those is shown here. Although this piece is fairly old, it was first stamped in Weltevreden (presently known as Bogor on West Java) on December 5, 1895, that is not the reason for presenting it here. What struck me was the method to utilize the available space. Rather than decreasing the spacing between the lines the authoress turned the card 90 degrees and started writing again. Funny, never seen it before.
That text on this postcard is not very relevant for this post. However, sender Bertha made a small remark which made me smile. She apparently received a book from addressee Herman, possibly as a birthday present. Herman omitted to prepay the package. So Bertha wrote: "Thank you very much for your congratulations and the book; there were no stamps on the package but that doesn't matter..." Well, ...
In any case, the postcard is clearly legible and that does matter.

Update Nov. 20, 2013: A sister in law of one of my sisters in law (are you still with me?) informed me that the addressee H. Lans was in fact her grandfather Herman Willem Lans born in Banda Neira (DEI) on Dec. 30, 1879. He died in Batavia (DEI) on Jun. 14, 1944 . The sender was his younger sister Bertha Elisabeth Lans. She was born in Banda Neira on this very day (!) in 1878. She passed away in Lawang (DEI) on Jun. 21, 1960.
More information about this family on this site.